Wątki żydowskie we współczesnej kulturze wizualnej

Wątki żydowskie we współczesnej kulturze wizualnej – fakultet UAP

Prowadzenie: dr hab. Rafał Jakubowicz
piątek 19.30–21.00, bud. B, Atrium

Na zdjęciu praca Rafała Jakubowicza, Pływalnia 2003

Wydawało by się, że – po debatach zainicjowanych głośnymi książkami Jana Tomasza Grossa – kwestie dotyczące pamięci Zagłady, w tym współodpowiedzialności Polaków za Zagładę, zostały przepracowane, w związku z czym relacje polsko-żydowskie oraz polsko-izraelskie uległy względnej normalizacji. Powstało wiele ważnych i szeroko dyskutowanych publikacji (w tym podejmujących tematykę teatru oraz sztuk wizualnych). Przeczytaliśmy je i zdążyliśmy odstawić na półki.
Jednak w Polsce, zwróciła uwagę Joanna Tokarska-Bakir, “nie było właściwie żadnej edukacji o Holokauście, najwyżej grube żarty z przemysłu pod tą nazwą. Nikt nie sądził, że TO może powrócić”. Kryzys dyplomatyczny w relacjach z Izraelem oraz emocje związane z forsowaną przez polski rząd ustawą o IPN, które wybuchły na początku 2018 roku i były podsycane przez państwowe i prawicowe media, w których uruchamiano odrażające antysemickie klisze, i to akurat w 50. rocznicę Marca ‘68, uświadomiły nam, że tak naprawdę NIC nie zostało przepracowane i znajdujemy się w punkcie wyjścia. Przez tygodnie, jeśli nie miesiące, obserwowaliśmy odrażającą rekonstrukcję historyczną Marca ‘68. Tak jakby debata zainicjowana przez książki Jana Tomasza Grossa, następnie zaś kontynuowana przy okazji publikacji badań m. in. Jana Grabowskiego, Barbary Engelking, Joanny Tokarskiej-Bakir czy Mikołaja Traczyka w ogóle się nie odbyła.
Obecnie coraz wyraźniej widać to, o czym pisał Enzo Traverso: “Prawo nie tylko chce stanowić o przeszłości, zatwierdzając normy określające, jak społeczeństwo ma myśleć o przeszłości, ale zdaje się również wskazywać, że przeszłość jest sprawą pamięci i że historia w ostatecznym rezultacie wkracza na ten teren tylko w sposób dodatkowy”. Bolesne rozliczenia z przeszłością, zarówno na gruncie nauki jak i sztuki, zaczęto – zgodnie z nową nomenklaturą – lekceważąco określać mianem “pedagogiki wstydu” czy – rzadziej – “patriotyzmu krytycznego”. “Pedagogika wstydu” i “patriotyzm krytyczny” to “określenia tożsame, eufemizmy służące ucieczce od rozrachunków z przeszłością, w których – pisał Piotr Forecki – współudział Polaków w Zagładzie zajmuje centralną pozycję”. Ów wyimaginowany dyskurs rzekomej “polityki wstydu” jest skutecznie przełamywany przez takie zabiegi jak holokaustyzacja polskiego doświadczenia wojny i polonizacja Holokaustu, wreszcie instrumentalnie traktowany kult Sprawiedliwych. Piotr Forecki czyta te zjawiska w kontekście swoistego backlashu po debacie o Jedwabnem. “Obwinianie Żydów, przenoszenie odpowiedzialności za polskie zbrodnie na żydowskie ofiary, konstruowanie równie wygodnych jak fałszywych kontekstów, przejmowanie pewnych słów i odwracanie ich znaczenia, unikanie innych – wszystko to po Jedwabnem współtworzy w Polsce – pisał Forecki – zestaw urządzeń z repertuaru backleshu i doskonale służy rewizjonizmowi historycznemu”.
Historię zastępuje coraz bardziej siermiężna nowa polityka historyczna, prowadząca do “wojny pamięci”, będąca w istocie sporem o autowizerunek Polski i Polaków. “Celem polityki historycznej – pisał Tomasz Żukowski – jest tworzenie wyidealizowanego obrazu Polski, a jednocześnie obrona przed tym, co mogłoby mu zagrażać. Polska społeczność usiłuje delektować się sama sobą przerażona tym, czego nie chce wiedzieć o Zagładzie”. Jacek Leociak przyznał, że nie spodziewał się “takiego regresu w dyskursie publicznym, jeśli chodzi o świadomość Zagłady”. Ów regres widoczny jest zwłaszcza w krajach postkomunistycznych. “Nowa polityka historyczna i patriotyzm afirmatywny, rewizjonizm historyczny i ogólnopolski kult Polaków ratujących Żydów to oczywiście najbardziej charakterystyczne symptomy backlashu po Jedwabnem. Jego wzbierająca fala rozlała się po Polsce, a bieżące wydarzenia dostarczają argumentów, że zyskuje na sile i nie wiadomo, dokąd zaprowadzi, siejąc – spostrzegł Forecki – spustoszenie w świadomości historycznej Polaków”.
Propaganda IPN-u czy Domu Terroru w Budapeszcie pracuje pełną parą. Traverso zauważa: “Przestawiając same siebie jako ‘ofiary’, narody Europy wschodniej pozostawiają niewiele miejsca na wspominanie o Holokauście. Tutaj pamięć Szoah nie odgrywa tej samej wspólnotowej roli jak na Zachodzie. Jest ona postrzegana jako swego rodzaju pamięć konkurencyjna, jako przeszkoda do pełnego uznania cierpień doznanych przez różne inne wspólnoty narodowe w XX w. Ten kontekst jest paradoksalny, ponieważ Europa wschodnia była miejscem ludobójstwa popełnionego na Żydach: to właśnie tu żyła ogromna większość ofiar Szoah i właśnie tu nazizm stworzył getta, następnie rozpoczął masakry, wraz z początkiem wojny przeciw ZSSR, a w końcu umiejscowił obozy zagłady. Otóż wśród nowych członków Unii Europejskiej pamięć Holokaustu utrzymywana jest jako forma żałoby dyplomatycznej”. I dodaje: “Europa wschodnia, która dawała schronienie większości Żydów kontynentu przed ostatnią wojną, musi odnaleźć dla siebie Szoah, którego ślady nawiedzają jeszcze jej krajobraz, aby wpisać go w swoją pamięć”.
Tymczasem w Europie Wschodniej odradzają się nacjonalizm i faszyzm, sankcjonowane – coraz bardziej otwarcie – przez prawicowych polityków głównego nurtu. Wprowadza to atmosferę w której coraz trudniej, w sposób krytyczny, konfrontować się z niechlubną przeszłością.
Pamięć Holokaustu bywa intrumentalizowana również przez Państwo Izrael, o czym piszą nowi historycy (m.in. Ilan Pappe, Tom Segev, Shlomo Sand, Idith Zertal) do usprawiedliwiania polityki okupacji Zachodniego Brzegu i Strefy Gazy. Figura Zagłady staje się argumentem użytecznym w lokalnych konfliktach, co doskonale widać w wypowiedziach prominentnych polityków, w tym premierów. “Nowa atmosfera w historiografii – spostrzegł Yakov M. Rabkin – osłabiła mity narosłe wokół powstania Izraela, wywołując w kręgach nacjonalistycznych falę oskarżeń o ‘samounicestwienie i zbiorowe samobójstwo’”.
Dlatego zapraszam na fakultet Wątki żydowskie we współczesnej kulturze wizualnej. Poprzez sztukę współczesną, kino, dokument, literaturę oraz teatr zajmować się będziemy wybiórczo takimi zagadnieniami jak:
*jidyszkajt/żydowskość; tożsamość żydowska; asymilacja; sztuka po Zagładzie; post-Szoa; posttrauma i postpamięć; komercjalizacja kultury żydowskiej w Polsce i Europie; ruch syjonistyczny i postsyjonizm; judaizm rabiniczny i ortodoksyjny a syjonizm; prawicowy i lewicowy antysemityzm a antysyjonizm; filosemicka przemoc; żydowscy rewolucjoniści a tzw. “żydokomuna”; izraelscy „nowi historycy”; “Mur i Wieża” – Izrael jako twierdza; rozkwit i zmierzch ruchu kibucowego; konflikt bliskowschodni; “Czarne Pantery” i kultura Mizrachim; język hebrajski oraz jidysz w sztukach wizualnych w Izraelu; rywalizacja pamięci (polskiej i żydowskiej/izraelskiej), walka o pamięć/opresja polityk historycznych;

Literatura podstawowa:

• Agamben Giorgio, Co zostaje z Auschwitz. Archiwum i świadek (Homo sacer III), Warszawa 2008
• Bauman Zygmunt, Nowoczesność i Zagłada, Kraków 2009
• Ben Gurion. Żywot polityczny, z Szimonem Peresem rozmawia David Landau, przełożyła Hanna Jankowska, Warszawa 2013
• Bunton Martin, Konflikt palestyńsko-izraelski, Łódź 2017
• Buber Martin, Obrazy dobra i zła, Gliwice 2017
• Butler Judith, Na rozdrożu. Żydowskość i krytyka syjonizmu, Warszawa 2014
• Cohen Abraham, Talmud. Syntetyczny wykład na temat Talmudu i nauk rabinów dotyczących religii, etyki i prawodawstwa, Warszawa 2002
• Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski, tom I i II, pod redakcją Barbary Engelking i Jana Grabowskiego, Warszawa 2018
• Finkielkraut Alain, W imię Innego. Antysemicka twarz lewicy, Warszawa 2005
• Forecki Piotr, Po Jedwabnem. Anatomia pamięci funkcjonalnej, Olsztyn 2018
• Gebert Konstanty, Miejsce pod słońcem. Wojny Izraela, Warszawa 2009
• Grabski August, Lewica przeciwko Izraelowi. Studia o żydowskim lewicowym antysyjonizmie, Warszawa 2008
• Gruber Ruth Ellen, Odrodzenie kultury żydowskiej w Europie, Sejny 2004
• Herzl Teodor, Państwo Żydowskie, Kraków 2006
• Janicka Elżbieta, Żukowski Tomasz, Przemoc filosemicka? Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000, Warszawa 2016
• Jasiński Artur, Architektura i urbanistyka Izraela, Kraków 2016
• Jedlińska Eleonora, Sztuka po Holocauście, Łódź 2001
• Kott Jan, Kadysz. Strony o Tadeuszu Kantorze, Gdańsk 1997
• Kowalczyk Izabela, Podróż do przeszłości. Interpretacje najnowszej historii w polskiej sztuce krytycznej, Warszawa 2010
• Leder Andrzej, Prześniona rewolucja. Ćwiczenie z logiki historycznej, Warszawa 2014
• Leociak Jacek, Młyny boże. Zapiski o Kościele i Zagładzie, Wołowiec 2018
• Maisonneuve de la Dominique, Judaizm, Warszawa 2010
• Mopsik Charles, Kabała, Warszawa 2001
• Morin Edgar, Świat nowoczesny a kwestia żydowska, Warszawa 2000
• Niziołek Grzegorz, Polski teatr Zagłady, Warszawa 2009
• Neeman Jael, Byliśmy przyszłością, Wołowiec 2012
• Oz Amos, Do fanatyków. Trzy refleksje, Poznań 2018
• Oz Amos, Oz-Salzberger Fania, Żydzi i słowa, Warszawa 2014
• Pamięć Shoah. Kulturowe reprezentacje i praktyki upamiętniania, red. Tomasz Majewski, Anna Zeidler-Janiszewska, Łódź 2010
• Pappé Ilan, Czystki etniczne w Palestynie, Warszawa 2017
• Rabkin M. Yaakov, W imię Tory. Żydzi przeciwko syjonizmowi, Warszawa 2007
• Rosenberg Goran, Kraj utracony. Moja historia Izraela, Wołowiec 2011
• Sand Shlomo, Dlaczego przestałem być Żydem. Spojrzenie Izraelczyka, Warszawa 2014
• Sand Shlomo, Kiedy i jak wynaleziono naród żydowski, Warszawa 2011
• Sand Shlomo, Kiedy i jak wynaleziono ziemię Izraela. Od Ziemi Świętej do ojczyzny, Warszawa 2015
• Sartre Jean-Paul, Rozważania o kwestii żydowskiej, Łódź 1992
• Shapira Anita, Ben Gurion. Twórca współczesnego Izraela, Warszawa 2018
• Shapira Anita, Historia Izraela, Warszawa 2018
• Scholem Gershom, Kabała i jej symbolika, Warszawa 2014
• Scholem Gershom, O podstawowych pojęciach judaizmu, Warszawa 2015
• Scholem Gershom, O mistycznej postaci bóstwa, Warszawa 2010
• Scholem Gershom, Mistycyzm żydowski i jego główne kierunki, Warszawa 2011
• Segev Tom, Siódmy milion. Izrael – piętno Zagłady, Warszawa 2012
• Shavit Ari, Moja Ziemia Obiecana.Tragedia i triumf Izraela, Kraków 2014
• Struk Janina, Holocaust w fotografiach. Interpretacje dowodów, Warszawa 2007
• Ślady Holocaustu w imaginarium kultury polskiej, red. Justyna Kowalska-Leder, Paweł Dobrosielski, Iwona Kurz, Małgorzata Szpakowska, Warszawa 2017
• Śpiewak Paweł, Żydokomuna. Interpretacje historyczne, Warszawa 2012
• Tokarska-Bakir Joanna, Pod klątwą. Społeczny portret pogromu kieleckiego, tom I i II, Warszawa 2018
• Traverso Enzo, Europejskie korzenie przemocy nazistowskiej, Warszawa 2011
• Traverso Enzo, Historia jako pole bitwy, Warszawa 2014
• Trepp Leo, Żydzi, naród, historia, religia, Warszawa 2009
• Tyler Patrick, Twierdza Izrael. Zakulisowa historia elit wojskowych, które uparcie bronią się przed pokojem, Poznań 2018
• Współczesne kino izraelskie, red. Joanna Preizner, Kraków-Budapeszt 2015
• Współczesne kino izraelskie 2, red. Joanna Preizner, Kraków-Budapeszt-Syrakuzy 2018
• Zertal Idith, Naród i śmierć. Zagłada w dyskursie i polityce Izraela, Kraków 2010
• Żukowski Tomasz, Wielki retusz. Jak zapomnieliśmy, że Polacy zabijali Żydów, Warszawa 2018

Literatura uzupełniająca:

• Adrichalim / Architekci, red. Bogna Świątkowska, Warszawa 2016
• Améry Jean, Poza winą i karą, Kraków 2007
• Ankersmit Frank, Narracja, reprezentacja, doświadczenie. Studia z teorii historiografii, Kraków 2004
• Archiwum Ringelbluma. Tom 1. Listy o Zagładzie, Warszawa 1997
• Arendt Hannah, Eichmann w Jerozolimie. Rzecz o banalności zła, Kraków 1998
• Assuntino Rudi, Goldkorn Wlodek, Strażnik. Marek Edelman opowiada, Kraków 2000
• Battenberg Friedrich, Żydzi w Europie. Proces rozwoju mniejszości żydowskiej w nieżydowskim środowisku Europy 1650-1933, Wrocław-Warszawa-Kraków 2008
• Bauman Zygmunt, Między chwilą a pięknem. O sztuce w rozpędzonym świecie, Łódź 2010
• Bauman Zygmunt, Śmierć i nieśmiertelność. O wielości strategii życia, Warszawa 1998
• Bauman Zygmunt, Wieloznaczność nowoczesna. Nowoczesność wieloznaczna, Warszawa 1995
• Benjamin Walter, Anioł Historii, Poznań 1996
• Bernardelli Giorgio, Antysemityzm. Współczesne oblicza, Kraków 2007
• Biberstein Aleksander, Zagłada Żydów w Krakowie, Kraków 2001
• Bierzyński-Burnet Ignacy, Po śladach pamięci. Walka o przetrwanie Czasu Wielkiej Zagłady, Warszawa 1995
• Bikont Anna, My z Jedwabnego, Warszawa 2004
• Black Edwin, IBM I Holocaust. Strategiczny sojusz hitlerowskich Niemiec z amerykańską korporacją, Warszawa 2011
• Blady-Szwajgier Alina, I więcej nic nie pamiętam, Warszawa 2010
• Błoński Jan, Biedni Polacy patrzą na getto, Kraków 1994
• Bojarska Katarzyna, Bauman/Bałka, Warszawa 2013
• Bormann Martin syn, Życie na przekór cieniom, Warszawa 2006
• Borowski Wiesław, Tadeusz Kantor, Warszawa 1982
• Browning Christopher R., Zwykli ludzie. 101. Policyjny Batalion Rezerwy i „ostateczne rozwiązanie” w Polsce, Warszawa 2000
• Buscarino Maurizio, Kantor. Cyrk Śmierci, Bozen 1997
• Butler Judith, Ramy wojny. Kiedy życie godne jest opłakiwania?, Warszawa 2011
• Cała Alina, Wizerunek Żyda w polskiej kulturze ludowej, Warszawa 2005
• Canin Mordechaj, Przez ruiny i zgliszcza. Podróż po stu zgładzonych gminach żydowskich w Polsce, Warszawa 2018
• Cierpienie i nadzieja. Twórczość plastyczna więźniów obozu oświęcimskiego, oprac. Jerzy Dałek i Teresa Świebodzka, Katowice 1989
• Cimet Adina, Jewish Lublin. A Cultural Monograph, Maria Curie-Składowska University Press, Lublin 2009
• Cohn-Sherbok Lavinia, Historia cywilizacji żydowskiej, Warszawa 1997
• Czy Polacy są antysemitami, red. Ireneusz Krzemiński, Warszawa 1996
• Dlaczego należy uczyć o Holokauście, red. Jolanta Ambrosewicz-Jacobs, Leszek Hońdo, Kraków 2005
• Domańska Ewa, Mikrohistorie. Spotkania w międzyświatach, Poznań 1999
• Dzieje Żydów w Polsce. Kalendarium, red. Zofia Borzymińska, Ewa Świderska, Andrzej Żbikowski, ŻIH, Warszawa 1993
• Engelking Barbara, „Czas przestał dl a mnie istnieć” Analiza doświadczenia czasu w sytuacji ostatecznej, Warszawa 1996
• Europa po Auschwitz, red. Zdzisława Macha, Kraków 1995
• Famulska Karolina (Zosia Braun z domu Lewinter), Najważniejszy jest ciąg dalszy, Liebman Abigail, Ziemie obiecane. Biografia Wery Lechtman, Warszawa-Toruń-Jerozolima 2008
• Finkielkraut Alain, Niewdzięczność. Rozmowa o naszych czasach (rozmawiał Antoine Robitaille), Warszawa 2005
• Gawalewicz Adolf, Refleksje z poczekalni do gazu. Ze wspomnień muzułmana, Oświęcim 2000
• Gilbert Martin, Atlas historii Holocaustu, Kryspinów 1992
• Gilbert Martin, Atlas historii Żydów, Liszki 1993
• Gilbert Martin, Holocaust. Ludzie, dokumenty, pamięć, Warszawa 2002
• Glotman Yehoshua Shuka, Steinitz Ami, An Israeli’s Album, Tel Aviv 2015
• Glucksmann André, Rozprawa o nienawiści, Warszawa 2008
• Głowiński Michał, Czarne sezony, Kraków 2002
• Goldhagen Daniel Johan, Niedokończony rozrachunek. Rola kościoła katolickiego w Holocauście i niedopełniony obowiązek zadośćuczynienia, Warszawa 2005
• Gordon Ewa, 613 przykazań judaizmu oraz siedem przykazań rabinicznych i siedem przykazań dla potomków Noacha, Kraków 2013
• Grabowski Jan, Judenjagd. Polowanie na Żydów 1942-1945. Studium dziejów pewnego powiatu, Warszawa 2011
• Grochowska Alicja, Elementy prania mózgu w procesie Zagłady Żydów, Warszawa 1996
• Grosman Dawid, Patrz pod: Miłość, Warszawa 2008
• Grosman Dawid, Kto ze mną pobiegnie, Warszawa 2006
• Grosman Dawid, Tam, gdzie kończy się kraj, Warszawa 2013
• Gross Jan Tomasz, Sąsiedzi. Historia zagłady żydowskiego miasteczka, Sejny 2000
• Gross Jan Tomasz, Strach. Antysemityzm w Polsce tuż po wojnie. Historia moralnej zapaści, Kraków 2008
• Gross Jan Tomasz, Grudzińska-Gross Irena, Złote żniwa: rzecz o tym co się działo na obrzeżach zagłady Żydów, Kraków 2011
• Grupińska Anka, Ciągle po kole. Rozmowy z żołnierzami getta warszawskiego, Warszawa 2000
• Grupińska Anka, Najtrudniej jest spotkać Lilit. Opowieści chasydek, Warszawa 1999
• Grupińska Anka, Odczytanie listy. Opowieści o powstańcach żydowskich, Kraków 2002
• Grynberg Henryk, Memorbuch, Warszawa 2000
• Grynberg Henryk, Prawda nieartystyczna, Warszawa 1994
• Grynberg Henryk, Żydowska wojna i zwycięstwo, Wrocław 1997
• Grynberg Henryk, Kostański Jan, Szmuglerzy, Warszawa 2001
• Hammerschlag Sarah, The Figural Jew: Politics and Identity in Postwar French Thought (Religion and Postmodernism), The University of Chicago Press, Chicago 2010
• Herf Jeffrey, Nazi Propaganda for the Arab World, Yale University Press, Yale 2009
• Hertzbergh Arthur, Hirt-Manheimer Aron, Żydzi. Istota i charakter narodu, Warszawa 2001
• Herzog Chaim, Wojna Jom Kippur, Warszawa 2000
• Historia antysemityzmu 1945-1993, pod redakcją Léona Poliakova, Kraków 2010
• Hoffman Eva, Sztetl. Świat Żydów polskich, Warszawa 2001
• Horrox James, A Living Revolution. Anarchism in the Kibbutz Movement, AK Press, Edinburgh, Oakland, Baltimore 2009
• Huppert Uri, Izrael. Rabini i heretycy, Łódź 1994
• Hussakowska Maria, Minimalizm, Kraków 2003
• Ingram (Hellreich) Bernard, Nie dokończona symfonia, Warszawa 2001
• Hanna Yablonka, Children By The Book. Biography of a Generation: The First Native Israelis Born 1948-1955, Rishon LeZion, 2018 (w j. hebrajskim)
  הנה יבלונקה, ילדים בסדר גמור. ביוגרפיה דורות של ילידי הארץ 1948-1955, ראשון לציון,2018
• Janicka Elżbieta, Festung Warschau, Warszawa 2011
• James Harold, The Deutsche Bank and the Nazi Economic War against the Jews: The Expropriation of Jewish-Owned Property, Cambridge University Press, 2001
• Johnson Paul, Historia Żydów, Kraków 2000
• Kantor Tadeusz, Teatr Cricot 2 1955-1988, Ośrodek Teatru Cricot 2, Kraków 1988
• Katz Yaakov, Bohbot Amir, Czarodzieje broni. Izrael – tajne laboratorium technologii militarnych, Poznań 2018
• Kaumkötter Jürgen, Śmierć nie ma ostatniego słowa. Sztuka w tragicznych latach 1933-1945, Kraków 2015
• Keff Bożena, Antysemityzm. Niezamknięta historia, Warszawa 2013
• Klemperer Victor, Dziennik 1933-1945 (wybór), Kraków 1999
• Klemperer Victor, LTI. Notatnik filologa, Kraków 1983
• Klugman Aleksander, Izrael. Ziemia świecka, Warszawa 2001
• Klugman Aleksander, Żyd – co to znaczy?, Warszawa 2003
• Kłossowicz Jan, Tadeusz Kantor. Teatr, Warszawa 1991
• Kłys Karolina Anna, Tajemnica Pana Cukra. Polsko-żydowska wojna przed wojną, Warszawa 2015
• Krajewski Stanisław, Żydzi, Judaizm, Polska, Warszawa 1997
• Krall Hanna, Tam już nie ma żadnej rzeki, Kraków 2000
• Krall Hanna, To ty jesteś Daniel, Kraków 2001
• Krall Hanna, Wyjątkowo długa linia, Kraków 200
• Lanzmann Claude, Shoah, Koszalin 1993
• Lewis Bernard, What Went Wrong? Western Impact and Middle East Response, Oxford University Press, Oxford 2002
• Levi Primo, Czy to jest człowiek, Warszawa, Warszawa 1996
• Levi Primo, Pogrążeni i ocaleni, Kraków 2007
• Lewińska Maria, Emigracji dzień pierwszy, Warszawa 1999
• Llosa Mario Vargas, Izrael-Palestyna. Pokój czy święta wojna, Warszawa 2007
• Lorenc Magdalena, Trzęsienie ziemi Świętej. Konflikt bliskowschodni i próby jego regulacji, Poznań 2007
• Lubetkin Cywia, Zagłada i powstanie, Warszawa 1999
• Massad Joseph A., The Persistence of the Palestinian Question. Essays on Zionism and the Palestinians, New York 2006
• Meed Władka, Po obu stronach muru. Wspomnienia z warszawskiego getta, Warszawa 2003
• Męczeństwo i zagłada Żydów w zapisach literatury polskiej, wybór, opracowanie i wprowadzenie Irena Maciejewska, Warszawa 1988
• Miklaszewski Krzysztof, Spotkania z Tadeuszem Kantorem, Kraków 1992
• Mühlstein Anatol, Dziennik. Wrzesień 1939-listopad 1940, Warszawa 1999
• Myślenie po Zagładzie. Głosy z Polski, praca zbiorowa pod redakcją Sebastiana Rejaka, Warszawa-Kraków 2008
• Morris Benny, 1948. A History of the First Arab-Israeli War, Yale University Press, 2008
• Ofrat Gideon, Tekstury. Słowo i książka w sztuce izraelskiej, HaAkademia 2017 (w j. hebrajskim)
  גדעון עפרת, טקסטורות. מילה וספר באמנות ישראלית, האקדמיה, 2017
• Olczak-Ronikier Joanna, W ogrodzie pamięci, Kraków 2002
• Oz Amos, Opowieść o miłości i mroku, Warszawa 2005, 2012
• Pamięć, etyka i historia. Anglo-amerykańska teoria historiografii lat dziewięćdziesiątych (antologia przekładów), red. Ewa Domańska, Poznań 2002
• Pietrasiewicz Tomasz, Kręgi pamięci, Brama Grodzka, Lublin 2008
• Pipes Daniel, Potęga spisku. Wpływ paranoicznego myślenia na dzieje ludzkości, Warszawa 1998
• Perechodnik Calel, Czy ja jestem mordercą?, Warszawa 1995
• Piotrowski Piotr, Sztuka według polityki. Od Melancholii do Pasji, Kraków 2007
• Pleśniarowicz Krzysztof. Kantor. Artysta końca wieku, Wrocław 1997
• Podmiot. Sztuka-Terapia-Edukacja, red. Mirosława Cylkowska-Nowak, Joanna Imielska, Ewa Kasperek-Golimowska, Poznań 2011
• Porębski Mieczysław, Deska. T. Kantor. Świadectwa, rozmowy, komentarze, Warszawa 1997
• Potel Jean-Yves, Polska wobec swojej żydowskiej przeszłości, Kraków 2010
• Rabinyan Dorit, Żywopłot, Sopot 2016
• Rajkowska. Przewodnik Krytyki Politycznej, red. zespół Krytyki Politycznej, Warszawa 2010
• Rawicz Piotr, Krew nieba, Kraków 2003
• Rosenberg Goran, Krótki przystanek w drodze z Auschwitz, Wołowiec 2014
• Rosenfeld Alvin H., Podwójna śmierć. Rozważania o literaturze Holocaustu, Warszawa 2003
• Roszak Joanna, Słyszysz? Synagoga, Lublin-Warszawa 2015
• Rymaszewski Bohdan, Pamiętać będą pokolenia, Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu, 2000
• Schallcross Bożena, Rzeczy i Zagłada, Kraków 2012
• Sereny Gitta, W stronę ciemności. Rozmowy z komendantem Treblinki, Warszawa 2002
• Sherwin Byron L., Duchowe dziedzictwo Żydów polskich, Warszawa 1995
• Skiba-Lickel Aldona, Aktor według Kantora, Wrocław-Warszawa-Kraków 1995
• Springer Elisa, Milczenie żywych. W cieniu Auschwitz, opowieść o śmierci i zmartwychwstaniu, Oświęcim 2001
• Smoleński Paweł, Izrael już nie frunie, Wołowiec 2006
• Steinmann Werner, ABC Starego Testamentu, Lublin 1992
• Sternhell Zeev, Nationalism, Socialism and the Making of the Jewish State, Princeton University Press, Princeton 1996
• Szapiro Paweł, Wojna żydowsko-niemiecka. Polska prasa konspiracyjna 1943-1944 o powstaniu w getcie Warszawy, Londyn 1992
• Szarota Tomasz, U progu Zagłady. Zajścia antyżydowskie i pogromy w okupowanej Europie, Warszawa 2000
• Szelestowska Maria, Lubię żyć, Warszawa 2000
• Szuchta Robert, Trojanowski Piotr, Holocaust. Zrozumieć dlaczego, Warszawa 2006
• Szynowłoga-Trokenheim Guta, Życie w grobowcu, Warszawa 2002
• Tartakover, Am Oved, Tel Aviv 2011 (w j. hebrajskim)
  טרטקובר, עם עובד, תל-אביב 2011
• Tadeusz Kantor. Powrót Odysa. Podziemny Teatr Niezależny 1944, red. Krzysztof Pleśniarowicz, Cricoteka, Kraków 1944
• Tadeusz Kantor. Z Archiwum Galerii Foksal, opr. Małgorzata Jurkiewicz, Joanna Mytkowska, Andrzej Przywara,Warszawa 1998
• Teatr Cricot 2. Informator 1987-1988, red. Teresa Bazarnik, Ośrodek Teatru Cricot 2, Kraków 1988
• The Holocaust. Voices of Scholars, edited by Jolanta Ambrosewicz-Jacobs, Cracow 2009
• Tokarska-Bakir Joanna, Legendy o krwi. Antropologia przesądu, Warszawa 2008
• Tokarska-Bakir Joanna, Okrzyki pogromowe. Szkice z antropologii historycznej Polski lat 1939–1946, Wołowiec 2012
• Trachtenberg Joshua, Diabeł i Żydzi. Średniowieczna koncepcja Żyda a współczesny antysemityzm, Gdynia 1997
• Tryczyk Mirosław, Miasta śmierci. Sąsiedzkie pogromy Żydów, Warszawa 2015
• Turowski Andrzej, Budowniczowie świata. Z dziejów radykalnego modernizmu w sztuce polskiej, Kraków 2000
• W cieniu krzesła. Malarstwo i sztuka przedmiotu Tadeusza Kantora, red. Tomasz Gryglewicz, Kraków 1997
• Warschawski Michael, Izrael i polityka planowanego zniszczenia, Warszawa 2008
• Wesołowska Danuta, Słowa z piekieł rodem. Lagerszpracha, Kraków 1996
• Wiesel Elie, Noc, Warszawa 2007
• Witkowski Rafał, Żydzi w Poznaniu. Krótki przewodnik po historii i zabytkach, Poznań 2012
• Wojdowski Bogdan, Chleb rzucony umarłym, Warszawa 1971
• Wojna żydowsko-niemiecka. Polska prasa konspiracyjna o powstaniu w getcie Warszawy, wybór i oprac. Paweł Szapiro, Londyn 1992
• Yakira Elhanan, Post-syjonim, Post-Szoa. Trzy rozdziały o zaprzeczeniu, zapomnieniu i negacji Izraela, Am HaOved, Tel Aviv 2006 (w j. hebrajskim)
  אלחנן יקירה, פוסט-ציונות, פוסט-שואה. שלושה פרקים על הבחשה, השכחה ושלילית ישראל, תל-אביב 2006
• Young James E., The Art of Memory. Holocaust Memorials in History, The Jewish Museum, New York, 1994
• Young Julian, Heidegger, filozofia, nazizm, Warszawa-Wrocław 2000
• Zalmona Yigal, 100 Yrears of Israeli Art, The Israel Museum, Jerusalem 2011
  צלמונה יגאל, 100 שנים אמנות ישראלית, מוזון ישראל, ירושלים 2017
• Zgliczyński Stefan, Antysemityzm po polsku, Warszawa 2008
• Ziegler Jean, Szwajcaria, złot i ofiary, Warszawa 2016
• Ziółkowska Anna, Obozy pracy przymusowej dla Żydów w Wielkopolsce w latach okupacji hitlerowskiej (1941-1943), Poznań 2005
• Zrozumieć Zagładę. Społeczna psychologia Holocaustu, red. Leonard S. Newman, Ralph Erber, Warszawa 2009
• Żakowski Jacek, Rewanż pamięci, Warszawa 2002
• Żmijewski. Przewodnik Krytyki Politycznej, red. Marta Konarzewska, Warszawa 2011
• Życie i zagłada Żydów polskich 1939-1945. Relacje świadków, wybór i oprac. Michał Grynberg, Marta Kotowska, red. Elżbieta Żuk, Warszawa 2003

Katalogi wystaw (lektura uzupełniająca):

• A Cookbook for Political Imagination, „…and Europe will be stunned”, Yael Bartana, kat. wyst., The Polish Pavilion at the 54th International Art Exhibition in Venice, edited by Sebastian Cichocki and Galit Eilat, Zachęta National Gallery of Art – Sternberg Press 2011
• Adel Abdessemed. Mon Enfant, Dvir Gallery, Tel Aviv 2014
• Architektura intymna, architektura porzucona, kat. wyst., Kronika Bytom, 2007
• Avivit, kat. wyst., The Israel Museum, Jerusalem 1995
• Artur Żmijewski, Co stało się raz nie stało się nigdy, kat. wyst., Zachęta Narodowa Galeria Sztuki, Warszawa 2005
• Assaf Evron: Near the Apparent, kat. wyst., TheHeder, contemporary art, Tel Aviv 2008
• Bare Life, kat. wyst., On The Seam/Socio-Political Contemporary Art Museum, Jerusalem 2007
• Beck to Berlin, kat. wyst., Herzliya Museum of Contemporary Art, Herzliya 2014
• Boltanski, kat. wyst., Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski, Warszawa 2001
• Dani Karavan. Pray for the Peace of Jerusalem, red. Adi Englman, Picnic Magazine, Tel Aviv 2013
• Dani Karavan. Esencja miejsca, kat. wyst., Międzynarodowe Centrum Kultury, Kraków 2015
• Die Neuen Hebräer. 100 Jahre Kunst in Israel, kat. wyst., Martin-Gropius Bau, Berlin 2005
• Dor Guez. 1973. The Sick Man of Europe: The Painter, kat. wyst., Institute of Contemporary Arts, London 2015
• Dorit Feldman, Varda Genossar. Landwords, kat. wyst., The Artists’ Residence, Herzliya 2012
• Eli Petel, A Day’s Ending, kat. wyst.,Tel Aviv Museum of Art, Tel Aviv 2006
• Elżbieta Janicka, Miejsce nieparzyste, kat. wyst., w: „Arteon”, nr 8(76) sierpień 2006
• Equal and Less Equal, kat. wyst., On The Seam/Socio-Political Contemporary Art Museum, Jerusalem 2006
• [Flat]. Israeli Post + Neo Minimalism in Two Dimensions, kat. wyst., Bezalel Gallery, Tel Aviv 2007
• Gdzie jest brat twój, Abel?, kat. wyst., Galeria Sztuki Współczesnej Zachęta, Warszawa 1995
• Gustav Metzger, kat. wyst., Zachęta Narodowa Galeria Sztuki, Warszawa 2007
• Michal Na’aman, *Fat cat, red tongue, green mind, white milk, kat. wyst., Gordon Gallery, Tel Aviv 2014 (w. j. hebrajskim)
  מיכל נאמן, חתול שמןת לשון אדמה, מחשבה ירוקה, חלב לבן, גלריה גורדון, תל-אביב 2014
• Raffi: The Early Paintings, 1957-1961, kat. wyst., Tel Aviv Museum of Art, Tel Aviv 1993
• Running Words. On Writing in Prints, kat. wyst., Bernard and Barbro Osher Art Center, Jerusalem 2002
• Shuka Glotman. Between Treetops and Clouds. Journey’s illuminations, Tel Aviv 2015 (w j. hebrajskim)
• Whose work is this? Art and labor from the Haaretz Collection, kat. wyst., Minus 1, 2018

Wybrane komiksy (literatura uzupełniająca):

• Modan Rutu, Rany wylotowe, Warszawa 2010
• Modan Rutu, Zaduszki, Warszawa 2013
• Spiegelman Art, Maus. Opowieść ocalałego. I. Mój ojciec, krewni i historia, Kraków 2001
• Spiegelman Art, Maus. Opowieść ocalałego. II. I tu się zaczęły moje kłopoty, Kraków 2001
• Seliktar Gilad, Tsav 8, Cà et là, Paris 2015 [w j. francuskim lub w j. hebrajskim]
  סליקטר גלעד, צו 8, בגי-ברק 2018

Wybrane czasopisma (literatura uzupełniająca):

• „Didaskalia. Gazeta Teatralna”, nr 105, październik 2011
• „Hamidrasha”, Tel-Aviv, nr 9, 2006
• “Jedniodniówka MWW” 29.5.2015
• “Krytyka Polityczna”, #46, 2018
• „Le Monde Diplomatique” (edycja polska), nr 5(27) MAJ 2008
• „Literatura na świecie”, nr 1-2/2004 (390-391)
• “Literatura na świecie”, nr 11-12/2004 (400-401)
• „MOCAK Forum”, nr 1/2017 [13]
• „Midrasz. Pismo Żydowskie”, nr 4(162) lipiec/sierpień 2011
• „Midrasz. Pismo Żydowskie”, Nr 2 (160) marzec/kwiecień 2011
• „Midrasz. Pismo Żydowskie”, Nr 6 (182) listopad/grudzień 2014
• „Picnic Magazine”, First Issue, Tel-Aviv, February 2007
• „Picnic Magazine”, Second Issue, Tel-Aviv, November 2007,
• „Picnic Magazine”, Third Issue, Tel-Aviv 2008
• „Picnic Magazine”, vol 5, Tel-Aviv 2011
• „Pro Memoria”, pismo Muzeum Auschwitz-Birkenau (wersja w j. polskim), Oświęcim 2(29)2009
• „Przekrój” nr 31(3500) 30 lipca 2012
• „Tygiel Kultury”, 4-6(101-103), 2004
• “Tygodnik Powszechny”, wydanie specjalne “Polska żydowska” – najważniejsze teksty o najtrudniejszej relacji, 01.2019
• „Znak” Rok LII Kraków czerwiec (6) 2000 541